[ Pobierz całość w formacie PDF ]
w dzieło Kanta? Na początek wystarczy, jeżeli uprzytomnimy sobie, iż Topielec jest czymś
więcej niż baśnią: j e s t u k r y t ą w o b r a z a c h r e f l e k s j ą f i l o z o f i c z n ą. Po-
dobnie w pierwszym zetknięciu z Dziewczyną. Zniekształcona złota myśl Kartezjusza oraz
przekształcona w balladę metafora Nietzschego każą umieścić wiersz Leśmiana w kręgu
poezji filozofującej. Podążam tu śladami Kazimierza Wyki, który w swej znakomitej inter-
pretacji proponował nazwać Dziewczynę balladą filozoficzną
Z wierszy Leśmiana wynotuj rzeczowniki abstrakcyjne charakterystyczne dla języka fi-
lozofii (np. niebyt, nicość, wszechrzecz), następnie wyrazy potoczne, które zarówno w dzie-
jach filozofii, jak i w poezji Leśmiana stają się terminami filozoficznymi (to będą także rze-
czowniki abstrakcyjne typu: świat, czas, śmierć). Obie grupy słów są przez Leśmiana wyko-
rzystywane do tworzenia neologizmów (np. przedświat. bezczas, istnieniowiec). Znajdz inne
przykłady Leśmianowskich neologizmów, które zbliżają język jego wierszy do filozofii.
Poeta często traktuje rzeczownik abstrakcyjny tak, jak gdyby był to rzeczownik konkretny.
Na przykład w wierszu Chałupa* , w którym oczekiwalibyśmy słowa drewno , pojawia się
filozoficzny, abstrakcyjny termin niebyt :
Poobciosam niebyt tak, że będzie gładki,
I wyry je na nim wzorzyste zagadki
Wskaż inne teksty Leśmiana, w których pojęcia przemieniają się w rzeczy i współtworzą
obrazy.
Dwa pytania
Filozofia upodobała sobie słowa pochodzące jakby z powieści grozy lub z sensacyjnego
reportażu: tajemnica , zagadka , tajniki . Mówi się w pismach mężów uczonych o tajem-
nicy istnienia (ulubione wyrażenie Witkacego), o zagadce bytu, o tajnikach umysłu. W dzie-
jach filozofii dwa tajniki są odwieczne i fundamentalne, a wyznaczają je dwa pytania:
Jak istnieje świat? Jak poznajemy świat?
Dziedzina filozofii, rozważająca tajemnice istnienia świata, nazywa się o n t o l o g i ą al-
bo t e o r i ą i s t n i e n i a. Na pytanie drugie, poruszające kwestie sposobów i granic pozna-
wania świata, odpowiada e p i s t e m o l o g i a nazywana też t e o r i ą p o z n a n i a.
Niepoprawny istnieniowiec
W niektórych wierszach Leśmiana dominuje perspektywa ontologiczna. Dzieje się tak
głównie w liryce osobistej, gdzie c e l e m j e s t d o z n a n i e i s t n i e n i a tak gwał-
towne i mocne, że wszelkie inne troski, niepokoje, ambicje człowieka wydają się (przez mo-
ment) nieistotne. To bywa czasem spontaniczne i zupełnie proste, jak w pochodzącym z
(przedwojennego jeszcze) Sadu rozstajnego wierszu W słońcu:
Trzeba mi grodzić sad,
Trzeba mi zboże młócić!
Przyszedłem na ten świat
i nie chcę go porzucić!...
88
(I to ma być filozofia? może ktoś zaprotestować. Tak, to p o c z ą t e k w s z e l k i e j f i l
o z o f i i. Wybitny pisarz i myśliciel francuski Albert Camus (1913 1960) twierdził, że
najważniejszy problem człowieka tkwi w pytaniu: porzucić dobrowolnie świat, w którym
przyszło nam istnieć, czy podjąć trud istnienia?)
W wielu wierszach Leśmiana doznania intensywności istnienia całkowicie pochłaniają ja
liryczne. Opanowują jego zmysły, wypełniają rozum, przenikają wyobraznię. To nie tylko
zachwyt, że się jest, lecz także zdziwienie nadmiarem istnienia (by posłużyć się określe-
niem z pózniejszego wiersza Leśmiana Znikomek). Owe zachwyty, zdziwienia, a nierzadko
także przerażenie grozą bytu przytrafiają się równie często bohaterom utworów z kręgu liryki
pośredniej, jak i z pogranicza liryki i epiki w ulubionych przez Leśmiana balladach.
Oto bohater wiersza Szewczyk* (z tomu Aąka) szyje buty na miarę stopy Boga . Na cud
stworzenia świata chce odpowiedzieć cudem własnej, rzemieślniczej twórczej mocy .
Dałeś mi, Boże, kęs istnienia,
Co mi na całą starczy drogę
Przebacz, że wpośród nędzy cienia
Nic ci, prócz butów, dać nie mogę.
i tak brzmi modlitwa szewca, który w podzięce za istnienie własne chce zaistnienia rze-
czy nowej, niezwykłej, pragnie powiększyć o nią obszar bytu. Istnienie za istnienie. (But za
byt.)
Istnienie jest cudem, najwyższą wartością. Nie wymaga poszukiwania wewnętrznego sen-
su, gdyż samo jest sensem i celem. Do takich wniosków dochodzi bohater Szewczyka:
W szyciu nic nie ma, oprócz szycia,
więc szyjmy, póki starczy siły!
w życiu nic nie ma, oprócz życia,
więc żyjmy aż po kres mogiły.
To coś więcej niż Kartezjuszowe myślę, więc jestem . To by należało sprowadzić do
formuły: jestem, więc jestem .
Dwudziestolecie pyta: co to znaczy być ?
Być znaczy być postrzeganym pisał filozof angielski George Berkeley (1685
1753). W Dwudziestoleciu ta myśl wydawała się coraz mniej jednoznaczna czy prostolinijna.
Być postrzeganym, mówiono, to jeszcze nie wyjaśnia zagadki istnienia. Trzeba bowiem za-
pytać: j e ż e l i p o s t r z e g a n y m, t o p r z e z k o g o? Chodzi o postrzeganie człowieka
przez siebie samego czy człowieka przez innych ludzi? Czytelnicy powieści ówczesnych znali
odpowiedz Zofii Nalkowskiej (1884 1954) z jej powieści Granica (1935): Jest się takim,
jak myślą ludzie, nie jak myślimy o sobie my, jest się takim, jak miejsce, w którym się jest .
Nie współczesność: wieczność!
Leśmian także stawiał znak równości między być i być postrzeganym . Ale na pytanie
przez kogo? odpowiadał inaczej niż autorka Granicy. Zdaniem poety codzienność nie jest w
89
stanie nas ocenić, gdyż roi się od pozorów i banałów. To, co o człowieku mówią inni, bywa
zawistne, naiwne, stronnicze, tak czy inaczej powierzchowne.
Ponury obraz Polski lat trzydziestych wyłania się z wiersza Leśmiana Pejzaż współczesny.
Czym jest współczesność? Bełkotem wróżek, pustosłowiem odczytów na tematy gospodar-
cze, kabotyńskim cynizmem prominentów władzy, niepowagą kabaretowej rozrywki, bandy-
tyzmem bojówek nacjonalistycznych, grozą odczłowieczonej erotyki w nędzy piwnicznych
izb, wreszcie bezradnością poetów uganiających się za znikłą metaforą . Nie ma miejsca dla
pytań o sens istnienia.
Słowo się nie spokrewnią z pozasłownym trwaniem
Porównanie się stało tylko porównaniem.
Skąpiąc niebu pośmiertnej w głębi jezior maski,
Chce życie w rodzajowe pokurczyć obrazki.
Czym dla Nałkowskiej byli inni ludzie , tym dla Leśmiana stała się przyroda. W cytowa-
nym wyżej czterowierszu z Pejzażu współczesnego obszar wartości akceptowanych przez
poetę wyznacza przestrzeń między niebem a głębiami jezior, pozasłowne trwanie świata, czyli
to wszystko, co wymykając się aktualności społecznej, spełnia się w nieskończoności Natury.
Tak więc możemy powiedzieć, iż w poezji Leśmiana przyroda występuje zamiast społe-
czeństwa.
Przyroda z ludzką twarzą
By przyroda mogła nas postrzegać, musi objawić się jako partner człowieka: obdarzony
życiem psychicznym wcale nie mniej bogatym niż przeżycia zbiorowości ludzkich.
Obraz Przyrody z ludzką twarzą pojawiał się w dziejach filozofii. Gotfried Wilhelm
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
zanotowane.pldoc.pisz.plpdf.pisz.plalternate.pev.pl
|
